De slotwoorden van het meesterlijke ‘Bobby Fischer and His World’ schenkt auteur John Donaldson aan Patti Smith, grootmoeder van de punk.
Ze schreef:
“ROBERT JAMES FISCHER ‘Bobby’ (9 maart 1943 - 17 januari 2008) Ik ontmoette hem in IJsland, midden in de nacht in een donkere hoek van een lege eetzaal. De ons toegewezen bodyguards moesten buiten de wacht houden. We mochten niet over schaken praten. Waar we over spraken, tot het ochtendgloren, was rock-‘n-roll. Het was zijn jeugdpassie. Gedurende de nacht moeten we wel honderd liedjes gezongen hebben. Hij kende van alle jarenvijftig nummers en van iedere Mowtown song de tekst. Hij beheerste alle danspasjes. Hij bezat nog steeds het hart van het kind, gehuld in haaienhuid. Het jongetje dat tegen de oude schakers van het Washington Square Park om geld speelde en ze versloeg, zodat hij kaartjes kon kopen voor de bioscoop, the Brooklyn Fox and Paramount. We hadden een goede tijd samen. Ik zag hem zijn parka aantrekken toen we afscheid namen. Hij was enigszins gehavend en paranoïde, maar toch brandden die donkere ogen nog van de intelligentie, woede en humor die hem als jonge grootmeester eigen waren. Niemand bezat hem. Hij was een kracht die niet beteugeld kon worden. Genialiteit is gevaarlijk. Zij die denken dat het ingepakt kan worden zijn dwazen. Vaarwel Bobby. Ik rouw om je heengaan. Indien we elkaar weer ontmoeten, zal ik het niet over schaken hebben. Ik zal je favoriete Buddy Holly song zingen. Je kent de woorden.”
De ontmoeting tussen die twee vond plaats in 2005. Tot stand gekomen op verzoek van Patti Smith. Ze kenden elkaar niet, maar ze deelden hun liefde voor vroege rock-‘n-roll.
Heel zijn leven is muziek Bobby’s metgezel geweest. Tijdens de schaakstudie klonk er altijd muziek. Rock-‘n-roll, Rhythm-and-blues, Motown. Als in het boek van Donaldson Fischer’s voorkeuren beschreven worden, trekken al die oude bekenden uit de jaren 50 en 60 voorbij. Buddy Holly, de Chi-Lites, Chuck Berry, Darlene Love, Aretha Franklin, de Four Tops, Percy Sledge en de Beatles van hun begintijd. Eén van zijn favorieten was Jackie Wilson (Mister Excitement). Naar Jackie’s ‘No pity in the naked city’ verwees Bobby in één van zijn Filipijnen interviews.
Patti Smith sprak enkele keren over Fischer en haar ontmoeting met hem. In een interview zei ze: “Bobby Fischer was van de babyboomgeneratie, maar het scheen dat radicale vertegenwoordigers van zijn generatie nog nooit zijn pad gekruist hadden. Of dat nu beatniks waren, telgen van de rock-‘n-roll generatie, hippies of deelnemers aan de happenings van de sixties.”
Uiteindelijk gebeurde dat dan toch nog, een ontmoeting met zo’n radicaal van zijn generatie in de persoon van Patti Smith. In 2005, het jaar dat de twee legendes elkaar troffen, trad Patti op in Montreux. Wat zou Fischer hiervan gevonden hebben?
Van een geheel andere orde was Fischer’s ‘ontmoeting’ met een legende van de klassieke muziek, de cellist Gregor Piatigorski. Of Fischer iets met klassieke muziek had weet ik niet. Erg waarschijnlijk is het niet, want anders zou Donaldson daar wel melding van gemaakt hebben in zijn boek. Toch speelde Piatigorski ongewild een belangrijke rol in de carrière van Fischer.
Het is 1961. Fischer tegen Samuel Reshevsky, een veelbesproken krachtmeting. Fischer is 18, Reshevsky 49. Wie is de nummer één van het land? De match wordt uitgevochten in de maanden juli en augustus. Het staat gelijk 5½-5½, maar dan komt de muziek tussenbeide.
De twaalfde partij zou in de avond van 12 augustus gespeeld worden. Die werd echter verschoven naar elf uur ‘s ochtends, zodat mevrouw Piatigorski de partij kon bijwonen en haar man die avond kon horen in een concertuitvoering met de beroemde violist Jascha Heifetz. Het zou de première zijn van een serie Heifetz-Piatigorski concerten, kamermuziekprogramma’s bedacht door de goede vrienden Heifetz en Piatigorski.
Fischer, bepaald geen ochtendmens, ging niet akkoord met de wijziging van het speelschema en weigerde verder te spelen. De match werd afgebroken en niet meer uitgespeeld.
Het gelijk lijkt aan Fischer’s kant te liggen. Aan de andere kant verdient mevrouw Piatigorski, geboren als Jacqueline de Rothschild, veel krediet. Ze was een royale schaakmaecenas en de sponsor van de match.
Tijdens die avond van 12 augustus zal mevrouw Piatigorski met gemengde gevoelens naar haar man geluisterd hebben, wetende dat een controverse met Bobby, hoe jong hij toen ook was, zelden in een compromis eindigde. Maar het spel van haar man dat mijn neef, die cellist is, karakteriseert als ‘niet perfect maar met hartstocht en een prachtige toon’, zal haar al gauw in een betere gemoedstoestand gebracht hebben.
Die avond speelden ze onder andere Mozarts String Quintet K516. De hierna volgende opname is van augustus 1961.
Schaken en muziek. Bij Fischer waren ze met elkaar verklonken. Hoe zou dat zijn voor onze topspelers van toen en nu, zoals Jan Timman, Paul van der Sterren, Anish Giri en Jorden van Foreest?
Wim Westerveld